Bát danh hương Quảng Bình, tập 6: Văn La
Làng Văn La, nay là thôn Văn La thuộc xã Lương Ninh, huyện Quảng Ninh. Văn La là nơi con sông Nhật Lệ mang hình bóng con rồng lớn uốn một vòng lặn vào nên cụ Nguyễn Tú gọi Văn La là đất “long đáo địa”. Là danh hương văn vật xếp hàng đầu của phủ Quảng Ninh xưa, Văn La cũng là làng có truyền thống hiếu học; tuy không nhiều người khoa cử đỗ đạt song vì Văn La có đội ngũ Nho học đông đảo nên ngay từ thế kỉ XVI, cư dân Văn La đã được Dương Văn An ca ngợi khi viết Tổng luận cho Ô châu cận lục: “Văn La sẵn tay văn sĩ”. Làng có hội Tư văn là nơi tập hợp các nho sĩ đàm luận văn chương. Hội Tư văn này như một câu lạc bộ thơ và cũng là tổ chức khuyến học của làng. Do sự tham mưu của hội mà làng Văn La thường trích tiền của làng ít nhiều để đặt 1-2 suất học bổng hàng năm, cho trẻ con nghèo khổ mà ham học nhằm động viên con em học hành. Làng Văn La tự lập một trường riêng để đào tạo con em của mình; lấy đình làng làm trường học, thầy giáo là các vị đồ Nho của làng. Nhờ truyền thống hiếu học và nền giáo dục riêng này mà Văn La sớm có một tầng lớp Nho học đông đảo, có nhiều người làm quan to.
Văn La là làng có nhiều nhân tài. Họ Hoàng ở Văn La có Tam đại là Đại học sĩ (hai Hiệp biện Đại học sĩ và một Đông các Đại học sĩ), hai Thượng thư dưới triều Nguyễn. Hoàng Kim Xán làm quan đến Thượng thư bộ Hình, sung Kinh lược sứ sau đổi sang Thượng thư bộ Binh lãnh Tổng đốc Định An. Ông làm quan có chính sách tốt, đâu đâu dân cũng thương mến được vinh hàm Hiệp biện Đại học sĩ. Cháu là Hoàng Trọng Vĩ từng đỗ cử nhân làm quan đến Tuần vũ rồi Thượng thư bộ Công, ông mất tại quan xá về sau ông được nhà Nguyễn liệt vào thờ ở đền Hiền lương. Hoàng Kế Viêm thực sự là một nhân tài, vua Minh Mạng đã không nhầm khi chọn Hoàng Kế Viêm làm Phò mã.
Cháu của Hoàng Kim Xán là Hoàng Trọng Vĩ làm quan lên đến Thượng thư bộ Công, thăng Hiệp biện Đại học sĩ. Cả ba người đều được phong tặng “Vinh Lộc đại phu”. Chắt là Hoàng Trọng Đài đỗ Phó bảng được sơ bổ làm Tri phủ Anh Sơn. Hoàng Kế Viêm là một võ tướng lừng danh, là người đã thu phục và đánh dẹp nạn giặc cướp Trung Quốc vốn là tàn quân cuộc khởi nghĩa Thái Bình Thiên Quốc tràn sang nước ta ở các tỉnh biên giới phía Bắc. Vừa chiêu dụ kết hợp với đánh dẹp, Hoàng Kế Viêm đã loại bỏ được quân Cờ vàng của Hoàng Sùng Anh; thu phục quân Cờ đen của Lưu Vĩnh Phúc. Ông cũng là một nhà chính trị, nhà kinh tế tài năng. Khi làm Tổng đốc An Tĩnh, Hoàng Kế Viêm khéo léo sử dụng nhà trí thức Nguyễn Trường Tộ hiến kế giúp cho việc đào kênh Thiết Cảng thành công (công việc mà trước đây nhà Lê, nhà Hồ đã làm nhưng đều thất bại). Không chỉ trai tài mà gái Văn La cũng nổi tiếng đẹp người đẹp nết. Có truyền thuyết cho rằng có một người con gái Văn La được vua Lào (hay vua Chămpa) yêu mến cưới về làm phi.
Văn La cũng là làng có nhiều thuần phong mỹ tục được ghi vào gia phả các dòng họ hoặc hương ước của làng. Bên cạnh truyền thống hiếu học thì người Văn La rất đề cao chữ hiếu, coi đó là đạo lý gia phong để răn dạy con cháu. Gia phả họ Hoàng lớn có chép:“Ngoài chữ hiếu thông thường, mọi người hiểu là phụng dưỡng cha mẹ, lại phải cần cù lao động, siêng năng học hành, trau dồi đức hạnh, khiêm tốn, không kiêu căng, có lòng từ thiện, bác ái giữ nếp sống thanh bạch”.
Gia phả nhánh Trọng họ Lê ghi:“Lấy chữ hiếu làm gốc, chúng ta dù ở bậc nào cũng lấy lòng hiếu thảo làm đầu. Công ơn tổ tiên sâu thăm thẳm, rộng thênh thang như biển Đông mà cao vời vợi như núi đỉnh núi Đầu Mâu trong dãy Trường Sơn…”. Gia phả họ Đỗ cũng ghi: “…Những người con không noi gương tổ tiên là bất hiếu, bất mục, còn thua loài cầm thú…”.
Hương ước Văn La có những quy định thể hiện rõ cuộc sống văn minh tốt đẹp ví như: Việc tế lễ nên“dụng trầm trà, hoa quả, trai bàn”, lễ khai sắc “thì năm ba người làm chung cũng được” hoặc nói về luân lý, người nào chửi mắng bậc tôn trưởng, thân thuộc thì chiếu theo tội tình nặng nhẹ mà trách phạt… đường sá trong làng cần phải sạch sẽ cho hợp vệ sanh…”